İnsanlar için beslenme yaşamsal döngüde her daim önemli bir yere sahiptir. Kişinin beslenmesi zihinsel ve fiziksel gelişimi, dikkat, algı ve hastalıklara karşı direnç gibi birçok faktörü doğrudan etkiliyor. Peki yeterli ve dengeli beslenme nasıl olmalı? Bu sorunun yanıtıyla ilgili görüş belirten uzmanların düşünceleri farklılık gösterse de genelde görüşlerin ortak paydası doğal olanı tüketmek üzerine olmakta. Bununla birlikte beslenmenin insan sağlığı için kritik öneme sahip olduğu bilinmekte, özellikle de çocukluk döneminde yeterli ve dengeli beslenmenin önemi uzmanlar tarafından vurgulanmakta. Çocukların yeterli ve dengeli beslenmesi bu nedenle önem arz ediyor.
Beslenme eğitimleri dışında çocukların her konuda olduğu gibi rol model olarak ebeveynlerini almaları beslenme tercihi konusunda anne ve babalara ciddi sorumluluklar yüklemekte. Anne ve babaların iyi birer rol model olmalarının yanında çocukların fast-food ve abur cubur tüketimlerini de denetlemek zorunda olmaları, onlara düşen önemli sorumluluklardan biri gibi düşünülebilir. Hem ebeveynlerin beslenme konusunda bilinçlenmeleri hem de çocukların düzenli ve dengeli beslenme eğitimi almaları çocuk sağlığı ve gelişimi açısından önemli. Beslenme eğitimi bu kadar önemliyken, okul döneminden önce hem de okul döneminde öğrencinin başarısını etkileyen beslenmenin çocuklarda nasıl olması gerektiğini Beslenme Uzmanı Ayşe Tuğba Şengel ve Çocuklarda Beslenme Uzmanı Cansu Temel ile konuştuk.
1. Beslenme deyince ne anlaşılıyor? Bir uzman olarak bu kavramın bizim için tarif edebilir misiniz?
Kişinin yaşamını sürdürebilmesi ve sağlığını koruyabilmesi için protein, karbonhidrat ve yağ kaynağı besinleri tüketmesi beslenme olarak tanımlanabilir. Vücut direncinin düşmemesi, metabolizmanın düzenli çalışması, bağışıklık sisteminin korunması ve hastalıklara yakalanma riskinin düşmesi için düzenli ve dengeli beslenme kavramı önemlidir. Yetersiz besin tüketimi olduğunda baş ağrısı, ellerde titreme, baş dönmesi, saçlarda dökülme, tırnaklarda kırılma, unutkanlık ve dikkatsizlik gibi şikayetler sık yaşanabilir. Yaşam kalitesinin de düşmemesi için beslenmenin düzenli ve yeterli şekilde olması önemlidir.
2. İnsan gelişiminin kritik dönemleri var; bunlardan biri de “çocukluk”; çocukların beslenmesiyle ilgili neler söyleyebilirsiniz? Çocuklar için ayrı bir beslenme kültüründen söz edilebilir mi? Neden?
Çocukluk dönemindeki beslenme düzeni çocukların hem şu anki hem de ilerleyen yaşlardaki sağlık durumunu belirleyen en önemli etkenlerden birisidir. Aynı zamanda yetişkinlik dönemindeki beslenme alışkanlıklarının da temeli bu dönemde atılmaktadır. Bu yüzden çocuklarda bu dönemde bütün besin gruplarından yeme ve yemek şeçmeme alışkanlığının oluşturulması gerekir. Çocukluk döneminde oluşturulan beslenme kültürü ilerleyen yaşlarda kalp damar hastalıkları, yüksek kolesterol, diyabet ve kanser gibi hastalıkların görülme riskini de etkiler. Çocuklara doğal besinlerden tüketmesi gerektiği; fast food tarzı yemeklerden ve paketli gıdalardan uzak durması gerektiği anlatılmalıdır. Çocuklar bu dönemlerde en fazla ebeveynlerini örnek alırlar. Bu nedenle anne ve babaların çocukların çocuklarının yanında yemek seçmemesi; ev yemekleri ve doğal gıdalar tercih etmesi daha bilinçli olacaktır.
3. Çocuklar için bir tür “ara öğün” olan beslenme çantalarına ihtiyaç var mı? Varsa uygun bir çanta bu koşullarda mümkün mü, nasıl?
Çocukların büyüme ve gelişmesinin düzenli ilerlemesi, herhangi bir sağlık probleminin oluşmaması için günlük ihtiyaç duyduğu kaloriyi besinler ile alması gerekir. Bu da gün içinde yaptığı ana ve ara öğünler ile mümkün olur. Ara öğünlerin yapılması özellikle çocukların konsantrasyonunu ve okul başarısını etkiler. Kan şekeri daha dengeli olacağı için uyku hali olmayacaktır ve dikkat dağınıklığı yaşamayacaktır. Abur cubur olarak tanımladığımız paketli ürünlerin yerine beslenme çantalarında bulunan doğal besinlerin tüketilmesi daha sağlıklı olur. Beslenme çantalarında süt, taze meyve, ayran, kefir, kuru meyve ve kuruyemiş çeşitleri bulundurabilirler. Kantinlerde satılan ekmek arası besinler yerine beslenme çantalarında evde hazırlanmış tam tahıllı ekmeğe sandviçi veya tost bulunması daha sağlıklı olur. Bu gıdaların tüketilmesi özellikle kilo problemi yaşayan çocukların kalori kontrolü de yapmasına yardımcı olacaktır.
4. Çocukların yemek yemesi, beslenmesi neredeyse “kriz”e neden olmakta; çocuk, genellikle oyun oynarken, bir başka şeyle ilgilenirken “yedirebildiğini” ifade edenlere rastlıyoruz; bunun bir yolu var mı? Yemek, oyun arasına ‘sandviç’ edilebilir mi? Bu, çocuğun beslenmeye dair tutumunu nasıl etkiler?
Çocukların yemek seçtiğine, daha çok hazır ve paketli ürünlere yöneldiğine sık rastlıyoruz. Bu durumun önlenmesi için bebeklik döneminde çocuğu her besinden yedirilmesi ve tat alması sağlanmalı. Oyun aralarında da çocuklara yemek yedirilebilir. Hazır gıdalar yerine sağlıklı sandviçler tercih edilebilir. Çocuk yemek seçiyorsa ve her besinden yemek istemiyorsa, seçilen besin başka yemeklere ilave edilerek fark ettirilmeden çocuğa yedirilebilir. Bu hem ebeveynlere hem de çocuğa kolaylık sağlayacaktır. Örneğin çocuk kabak, pırasa, brokoli gibi sebzelerden yemiyor ise bu besinler ile çorba veya fırında mücver şeklinde yemekler hazırlanabilir ve denenebilir.
5. Biyonik bir varlık olan insan için beslenme, sağlıklı olmanın “gerekli koşul”u olabilir ama “yeterli koşul”u değil; bütüncül bir perspektifle sağlıklı bir çocuğun gelişiminde beslenme yanında neler etkili olabilir? Çocukların yetişmesinden sorumlu eğitimciler ve anne-babalarla pratik bilgiler paylaşabilir misiniz?
Yeterli beslenmenin yanında çocuğu sağlıklı beslenme kavramının da ne demek olduğu anlatılmalıdır. Meyve ve sebzelerin mevsiminde yenmesi gerektiği, hazır ve paketli ürünlerden olabildiğince uzak durması gerektiği, fast-food tarzı besinler yerine ev yemeklerinin daha sağlıklı olduğu anlatılmalıdır. Çocuklarda ürün etiketi okuma alışkanlığı mutlaka oluşturulmalıdır. Besinler satın alınırken ürün etiketindeki besin grupları çocuğu anlatılarak gösterilebilir. Bu beslenme alışkanlıklarının yanında su içme alışkanlığı da çocuklara verilmelidir.
6. “Yemek seçen”, “iştahsız” diye nitelendirilen çocukların “beslenme”ye dair tutumların nedenleri neler olabilir? Bu çocukların sağlıklı şekilde beslenmesi mümkün müdür, nasıl?
Çocuklar pek çok davranışta olduğu gibi yemek yeme alışkanlıklarında da çevresini örnek almaktadır. Bu yüzden ebeveynlerin çocuklarının yanında yemek seçmemesi, düzenli bir sofraya oturma ve yemek yeme kültürünün olması gerekir. İştahsız olarak nitelendirilen çocuklara yemek yemeleri için zorla baskı yapılmaması gerekir. Sevdiği besinlerden bir öğün hazırlanabilir ve sonrasında acıktığı zaman yemesi sağlanabilir.
7. Çocukların fiziksel, ruhsal, zihinsel, sosyal gelişimleri üzerinde beslenmenin ne tür etkileri vardır? Sağlıklı gelişimleri için ne tür yiyecekler, nasıl etkili olabilir?
Çocukların sağlıklı büyüyüp gelişmesi için yeterli vitamin ve mineral kaynaklarını almaları gerekmektedir. Bu dönemde alınması gereken kalsiyum, magnezyum, demir mineralleri; A, E, C ve D vitaminleri en önemli vitamin ve mineraller arasındadır.Çocukların bilişsel fonksiyonlarının gelişmesi, konsantrasyon ve öğrenim güçlüğü yaşamaması için besin gruplarından dengeli bir şekilde beslenmesi gerekir. Yumurta, kırmızı et, balık, ceviz, fındık, badem, kuru incir, kurubaklagil çeşitleri, tam tahıllı ekmekler, mevsim meyve ve sebzeleri çocukların beslenme düzeninde mutlaka bulunmalıdır.
8. Günümüzde bir tür ‘zehir’ olarak da adlandırılan şeker ve türevi yiyeceklerden çocukları korumanın olanağı var mı? Nasıl?
Çocuklarda şeker içeren besinlerin tüketimi yanlış beslenme alışkanlığından dolayı görülmektedir. Paketli ürünlerin yerine doğal gıdaların tüketiminin teşvik edilmesi şeker tüketimini de engeller. Çocuklar hazır gıdalara en çok okulda yönelmektedir. Bunun önlenmesi için beslenme çantalarına evde hazırlanmış besinler koyulabilir. Taze veya kuru meyveler, kuruyemiş çeşitleri, süt, ayran, evde hazırlanmış kek ve poğaçalar tercih edilebilir. Bu besinlerin beslenme çantasında bulunması çocukların hazır gıdalara yönelimini azaltacaktır.
9. Çocuklar, özellikle oyun çağındakiler, sıklıkla unutular; yemek yemeyi, su içmeyi de unuttuklarına rastlanır; çocuklar için uygun su miktarından söz edilebilir mi? Suya dair pozitif tutum geliştirmeleri nasıl sağlanabilir?
En önemli sorunlardan birisi su içme alışkanlığımızın bulunmamasıdır. Çocuğa su içmenin besinlerin sindirilmesi ve emilmesi için ne kadar önemli olduğu; yeterli su içilmediğinde kabızlık gibi sağlık sorunlarının yaşanabileceği anlatılabilir. Su içme alışkanlığının oluşması için yanında su şişesi taşıması teşvik edilebilir. İçilen su miktarı çocuğun yaşına ve fiziksel durumuna göre farklılık gösterebilir; ancak günde ortalama 4-5 bardak su içmeleri yeterli olur.
10. Sağlıklı beslenme ile ilgili okullarda sizce bilinçlendirme eğitimleri nasıl yapılmalıdır? Açıklar mısınız?
Çocuklara sağlıklı beslenmenin neden önemli olduğu, ilerleyen yaşlarda sağlığı nasıl etkileyebileceği anlatılmalıdır. Düzensiz ve yetersiz beslenildiğinde hangi sağlık sorunlarının görülebileceği hakkında bilgi verilmelidir. Protein, karbonhidrat, yağ, vitamin ve mineral kaynağı olan besin grupları ve vücuda etkiler hakkında görsel sunumlar yapılabilir. Bu sunumlar çocuklar için daha akılda kalıcı olabilir.
11. Sağlıklı beslenmeyle ilgili okullarda neler yapılmakta? Beslenmeye dair bilgi temelli davranışa dönüşen tutumların geliştirilmesi için neler yapılabilir?
Çocukların daha sağlıklı beslenmelerini sağlamak için okul kantinlerinde artık pek çok sağlıksız ürünün satışı yasaklanmaktadır. Bu besinlerin satılmaması çocuklarında daha sağlıklı besinlere yönelmesini sağlamıştır. Aynı zamanda okul yemekhanesindeki bulunan yemeklere de düzenlemeler yapılmaktadır. Çocukların besin gruplarından daha dengeli beslenmesi sağlanmaktadır.
12. Çocuklar için beslenme alışkanlıkları ile ilgili yapılan hatalar nelerdir? Beslenme özelinde yapılan hatalardan dolayı insanlarda çıkan sağlık sorunlarından bahsedebilir misiniz?
Çocuklar bir yemeği yemek istemediklerinde hemen hazır ve fastfood gıdaların tüketimine izin verilmektedir. Beslenme alışkanlığının küçük yaşlarda oluştu unutulmamalıdır. Çocuk bir besini sevmediyse ısrar edilmemeli, o besinden tamamen soğutulmamalıdır. Bu besin ilerleyen zamanlarda farklı şekilde tekrar tüketilmesi, denenmesi sağlanmalıdır. Örneğin zeytinyağlı pırasa yemeğini sevmeyen bir çocuğa ilerleyen zamanlarda pırasa mücvere eklenmiş şekilde yedirilebilir. Çocuğun yemek seçmesi ve yanlış beslenme alışkanlıklarından dolayı ilerleyen yaşlarda çeşitli sağlık sorunları görülebilir. Obezite, hipertansiyon, diyabet, kalp ve damar hastalıkları, büyüme ve gelişme geriliği en sık görülen sağlık problemleri arasındadır.
13. Çocuklarda görülen “beslenme bozukluğu”nun nedenleri nelerdir? Beslenme kaynaklı yaygın sağlık sorunları var mı, varsa nelerdir, ne tür komplikasyonlara neden olmaktadır?
Yanlış beslenme alışkanlığı beslenme bozukluğunun en önemli nedenlerinden birisidir. Boy kısalığı, tırnak kırılması, saçlarda dökülme, vücut ağırlığının olması gerekenin çok altında olması ve kabızlık gibi sindirim problemleri en sık yaşanan sorunlardandır.
14. Son olarak eklemek istedikleriniz var mı? Söyleşiye vaktinizi ayırıp kanaatlerinizi paylaştığınız için teşekkür ederim.
Çocukların beslenme düzenlerinde ebeveynlerini örnek aldıkları unutulmamalıdır. Bu noktada anne ve babalara büyük görev düşmektedir. Çocuklarının ilerleyen yaşlarda daha sağlıklı olması, okul başarılarının daha yüksek olması ve büyüme-gelişme geriliği yaşamaması için sağlıklı bir beslenme alışkanlığının oluşması sağlanmalıdır. Düzenli ve yeterli beslenmenin yanında çocukların fiziksel aktiviteye de yönlendirilmesine özen gösterilmelidir.
Diyetisyen Ayşe Tuğba Şengel: Diyetisyen Ayşe Tuğba Şengel, 2010 yılında Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik bölümünden mezun olmuştur. Farklı özel sektör ve devlet kurumlarında diyetisyenlik yapmıştır. Bu kurumlar arasında, Hacettepe Üniversitesi İhsan Doğramacı Çocuk Hastanesi, Ankara Tıp Cebeci Hastanesi Nutrisyon Ünitesi, Sarıyer İsmail Akgün Devlet Hastanesi yer almaktadır. 2016 yılından itibaren İstanbul 4.Levent’te kendi ekibiyle beraber diyet kliniğinde hizmet vermektedir. Uzmanlık alanları arasında, obezite, kilo verme, kilo alma, hastalıklarda beslenme ve özel durumlarda beslenme yer almaktadır.
Web: https://aysetugbasengel.com/
Instagram: https://www.instagram.com/aysetugbasengel/
Youtube: https://youtube.com/aysetugbasengel
Diyetisyen Cansu Temel: Diyetisyen Cansu Temel, 2016 yılında İstanbul Haliç Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik bölümünden mezun olmuştur. Diyetisyen Ayşe Tuğba Şengel ile beraber diyet kliniğinde hizmet vermektedir. Diyetisyen Cansu Temel, birçok farklı kongre, seminer ve kurslara katılmış olup; Bariyatrik Cerrahi Diyetisyenliği, Renal Diyetisyenlik, Yeme Bozuklukları Diyetisyenliği eğitimlerine katılmıştır. Aynı zamanda, “İlköğretim Okullarındaki Çocuklarda Sağlıklı Beslenme ve Obezite Taraması” ve “Besin İlaç Etkileşimi” çalışmalarında görev almıştır.
Esra Şahin 